Dialoog: Wat is de verhouding tussen verantwoordelijkheid, schuld en schaamte?
Samenvatting
In deze dialoog werd onderzocht wat de verhouding is tussen verantwoordelijkheid, schuld en schaamte. Door het begrip ‘verantwoordelijkheid’ uitgebreid te definiëren kwam men tot het inzicht dat verantwoordelijkheid het antwoord is dat men geeft op een situatie, zowel bewust als onbewust, uit vrije wil handelend. Belangrijk is dat verantwoordelijkheid op zichzelf waardevrij is - pas wanneer men zich bewust wordt van negatieve consequenties kunnen schuld en schaamte ontstaan. Deze emoties fungeren als richtingaanwijzers die aangeven waar men nog iets te leren heeft. Verantwoordelijkheid blijkt niet statisch maar een beweging te zijn: men kan eerst handelen en later bewust worden van consequenties, waardoor men groeit in kennis en ervaring. De dialoog benadrukte dat verantwoordelijkheid nemen en verantwoordelijk zijn twee verschillende aspecten zijn, waarbij schuld onvermijdelijk lijkt omdat men nooit volledig bewust kan zijn van alle gevolgen van het eigen handelen.
Filosofische vragen
Aan het begin van de sessie werden verschillende filosofische vragen ingebracht:
- Waarom vinden mensen status zo belangrijk?
- Wat gebeurt er vanuit de gemeente om ervoor te zorgen dat de lucht gezond is en de bodem?
- Waartoe ben ik hier op aarde?
- Hoe kunnen we hoop houden?
- Waarom zijn we steeds minder geïnteresseerd in elkaar?
- Welke rol heeft de overheid?
- Heeft het zin om iets van AI te vinden?
- Kun je ergens verantwoordelijk voor zijn zonder de schuld te krijgen van negatieve gevolgen?
De vraag die we behandelen is: Wat is de verhouding tussen verantwoordelijkheid, schuld en schaamte?
Deze vraag werd gekozen omdat zij raakt aan het kern van veel problemen. Er werd gesuggereerd dat verantwoordelijkheid, schuld en schaamte fundamentele begrippen zijn die een rol spelen in hoe mensen omgaan met hun eigen handelen en de gevolgen daarvan. De vraag werd ook relevant geacht voor het functioneren van de politiek, waar verantwoordelijkheid nemen en schuld toewijzen belangrijke dynamieken zijn.
Methoden
De groep koos ervoor om te beginnen met meerdere methoden: subvragen, vooronderstellingen en definities. Er was behoefte aan verheldering van de drie kernbegrippen in de vraag. Later kwamen ook casussen aan bod - concrete voorbeelden die de abstracte begrippen tastbaar maakten, zoals de situatie van ouderen die zich schamen voor hun afhankelijkheid, en het voorbeeld van kiezers die later geconfronteerd worden met de consequenties van hun stem.
Dialoog
Subvragen, vooronderstellingen en de opzet
De dialoog begon met het verkennen van verschillende invalshoeken om de vraag te benaderen. Er werden subvragen geformuleerd: wanneer neem je verantwoordelijkheid? Hoe merk je dat je je schaamt? Wat is schuld? Kun je schaamte ontkennen?
Bij het onderzoeken van vooronderstellingen werd duidelijk dat de vraag zelf al aannames bevat. Ten eerste de aanname dat deze drie woorden - verantwoordelijkheid, schuld en schaamte - met elkaar samenhangen. Ten tweede dat men verantwoordelijk is voor het eigen handelen. Ten derde dat men er invloed op kan uitoefenen.
Er werden belangrijke nuances aangebracht: men kan schuld voelen zonder verantwoordelijkheid gedragen te hebben. Hetzelfde geldt voor schaamte. Als voorbeeld werd genoemd dat oudere mensen zich vaak schamen omdat ze dingen niet meer kunnen en afhankelijker worden, terwijl ze daar eigenlijk niet verantwoordelijk voor zijn - ouder worden gebeurt nu eenmaal. Hetzelfde geldt voor jonge mensen die veel hulp nodig hebben.
Definitie van verantwoordelijkheid: de eerste aanzetten
De groep besloot te beginnen met het definiëren van verantwoordelijkheid. Als eerste werd geopperd dat verantwoordelijkheid betekent dat men in vrijheid en met alle mogelijkheden die beschikbaar zijn iets bewerkstelligt heeft, wat helemaal zelf besloten en uitgevoerd is.
Al snel werd toegevoegd dat spijt een belangrijke rol speelt in het gevoel van verantwoordelijkheid. Vooral als men ouder wordt, komt men situaties tegen waarin keuzes gemaakt zijn en men soms spijt heeft van die keuzes. Verantwoordelijkheid heeft dus met spijt te maken.
Verantwoordelijkheid als antwoord
Een cruciaal element werd ingebracht: in het woord “verantwoordelijkheid” zit het woord “antwoord”. Verantwoordelijkheid is het antwoord dat men geeft in het eigen handelen, in alles wat men zegt, op een situatie. Dat is de essentie van verantwoordelijkheid: een antwoord geven op een situatie die men tegenkomt.
Direct daarna kwam een belangrijke vraag: is men zich altijd bewust van dat antwoord? Of geeft men soms antwoord op slechts een deel van de situatie, omdat bepaalde dingen in de situatie niet zijn meegekregen? Het antwoord kan nuttig zijn voor een deel van de situatie, maar nadelig voor een ander deel.
Dit leidde tot de vraag: is het een deel onbewust, en is men dan ook verantwoordelijk voor dat onbewuste deel? Hier zit een raadsel.
Bewust en onbewust verantwoordelijkheid
Het onderscheid tussen bewust en onbewust handelen werd verder uitgediept. Er werd gesteld dat men bewust veel of weinig verantwoordelijkheid kan nemen. Sommige mensen willen veel verantwoordelijkheid - bijvoorbeeld als men minister-president wordt. Andere mensen willen juist niet zoveel verantwoordelijkheid.
De definitie groeide: verantwoordelijkheid gaat over bewust en onbewust antwoord geven op een situatie. Het is handelend uit vrije wil optreden, waarbij men in grotere of kleinere mate bewust en onbewust verantwoordelijkheid kan nemen.
Verantwoordelijkheid als persoonlijke belevenis
Er werd benadrukt dat verantwoordelijkheid vooral een persoonlijke belevenis is. Het is een persoonlijk gebeuren. En het is belangrijk om ook aandacht te hebben voor wat een ander beleeft, maar in de kern is het een persoonlijke belevenis.
Hieruit volgde de werkdefinitie: verantwoordelijkheid is antwoord geven op een ontstane situatie, vrijwillig, bewust of onbewust, en uiteindelijk is het een persoonlijke belevenis.
De vraag naar onbewuste handelingen
Een kritische vraag kwam op: onbewuste handelingen zoals ademhalen gebeuren zonder bewuste keuze. Is men daar dan verantwoordelijk voor? Kan men verantwoordelijk zijn voor iets wat men onbewust doet?
Dit leidde tot een belangrijk onderscheid. Er zijn twee kanten aan verantwoordelijkheid: men kan verantwoordelijkheid nemen (een belevenis, een persoonlijke keuze), maar men kan ook verantwoordelijk gesteld worden terwijl men zichzelf niet verantwoordelijk vindt. Dit laatste kan gebeuren bij onbewuste handelingen.
Verantwoordelijkheid is waardevrij
Een openbaring volgde: verantwoordelijkheid wordt vaak gezien als iets zwaars waarop men afgerekend kan worden. Maar verantwoordelijkheid is op zichzelf eigenlijk waardevrij. Als men een stukje taart neemt, is men verantwoordelijk voor het nemen van dat stukje taart - dat is helemaal niets kwalijks, geen schuld. Alleen als men iets doet wat voor anderen negatief is, voor de wereld of voor zichzelf, dan moet men er misschien op afgerekend worden. Maar voor de rest is verantwoordelijkheid gewoon waardevrij.
Het formuleren van “antwoord geven” als kern van verantwoordelijkheid is precies dat: niet meer en niet minder.
Verschillende niveaus van verantwoordelijkheid
Door concrete voorbeelden werd duidelijk dat er verschillende niveaus van verantwoordelijkheid bestaan. Iemand bracht het voorbeeld van een reis naar de Azoren: er is verantwoordelijkheid voor de samenhang van het gezin en het plezier dat dit geeft, maar tegelijkertijd is er verantwoordelijkheid voor de enorme CO2-uitstoot en klimaatbelasting. Hoe moet men deze met elkaar verenigen?
Er zijn verschillende verantwoordelijkheden: naar de familie, naar het gezin, en die is net zo relevant als verantwoordelijkheid naar de mensheid. Men “schippert” tussen deze verschillende verantwoordelijkheden, en dat is de persoonlijke inbreng.
Bovendien speelt mee hoe anderen omgaan met verantwoordelijkheid. Als het niemand kan schelen of men vliegt, waarom moet men dan in zijn eentje wel niet vliegen terwijl iedereen vliegt? Het is wel een persoonlijk iets, maar men neemt beslissingen altijd toch ook op basis van wat anderen doen en hoe anderen denken.
Kennis, ervaring en verantwoordelijkheid
Een ander belangrijk element werd toegevoegd: verantwoordelijkheid heeft met kennis en ervaring te maken. Naarmate men meer kennis en ervaring heeft, kan men beter keuzes maken. Door kennis groeien kan men beter keuzes maken - dat is verantwoordelijkheid.
Echter, sommige mensen willen niet alles weten, want dan gaat men overal verantwoordelijkheid voelen. Dit is een interessante spanning: wil men alles weten zodat men bewust verantwoordelijkheid kan nemen, of vermijdt men juist kennis om niet overal verantwoordelijk voor te hoeven zijn?
Er werd gesteld dat naarmate men meer kennis en ervaring heeft, men daar ook bepaalde bewuste verantwoordelijkheid van kan maken. Het onbewuste is wat men als kind al weet, maar door kennis en ervaring kan men steeds bewuster voor elke actie en handeling wel of geen verantwoordelijkheid nemen.
Verantwoordelijkheid nemen versus verantwoordelijk zijn
Een cruciaal onderscheid werd gemaakt: er is verschil tussen verantwoordelijkheid nemen en verantwoordelijk zijn. Verantwoordelijkheid nemen vereist dat men bewust is. Verantwoordelijk zijn kan ook als men zich niet bewust is. Dit onderscheid is belangrijk omdat het bepaalt hoe men naar verantwoordelijkheid kijkt.
Het onvermijdelijke van schuld
Uit de discussie kwam naar voren dat schuld bijna onvermijdelijk is. Omdat men altijd in het ene geval ergens wel verantwoordelijk voor is, is het gevoel van schuld bijna onvermijdelijk.
Men kan niet verwachten dat men overal bewust van is. Er blijft altijd een deel onbewust. Over dat deel van de situatie waar men antwoord op geeft, over dat deel is men dus niet verantwoordelijk. Maar men geeft wel antwoord. Er is altijd een deel waar men niet bewust van was - of wel binnen zichzelf, of wel binnen de situatie, of in een nog groter geheel.
Het eigen handelen heeft altijd voor- en nadelen. Als men bewust is van het nadeel, is men er misschien verantwoordelijk voor. Maar als men er niet bewust van is en men handelt wel, dan is men daar misschien ook niet verantwoordelijk voor. Dus schuld is onvermijdelijk, over dat deel waar men onbewust van is.
Bewustzijn en de rol van dieren
Er werd een filosofische zijstap gemaakt: zodra wezens bewustzijn hebben, zijn zij als mensen ook verantwoordelijk. Dit raakt aan fundamentele vragen over wat bewustzijn is en vanaf welk moment men verantwoordelijk kan zijn.
Verantwoordelijkheid en plezier
Een belangrijk punt werd gemaakt: verantwoordelijkheid wordt vaak als zwaar ervaren en gekoppeld aan schuld, schaamte, spijt en boete. Maar dat hoeft niet zo te zijn. Verantwoordelijkheid op zich roept alleen maar op tot een bepaald antwoord op een situatie. In tegenstelling tot die zware associatie kan het ook heel leuk zijn om ergens verantwoordelijkheid voor te nemen. Het kan ook voldoening geven.
Men koppelt in het begin misschien verantwoordelijkheid aan schuld en schaamte, met name schaamte, en later ook spijt. Dit zijn hele negatieve gevoelens die men ook kunnen lamleggen. Terwijl het woord verantwoordelijkheid zelf alleen maar oproept tot een bepaald antwoord.
Schaamte, schuld en leren
Het verband tussen verantwoordelijkheid en schaamte/schuld werd verder onderzocht. Als men bepaalde dingen heeft gelaten terwijl men wel verantwoordelijk zou zijn (onbewust), dan is dat misschien waar men zich later over schaamt. Want dan heeft men daarna, doordat men de consequentie ervan heeft gezien, gemerkt dat het misging of fout was of niet gewenst. En dan gaat men zich schamen. Of dan voelt men die schuld.
Bewust en onbewust hoort eigenlijk bij verantwoordelijkheid. Als men in het dagelijks leven met alle toepassingen zoals dragen, voelen, nemen, zijn, iets terugkrijgt van “oeps, dat is verkeerd gegaan”, dan wijst dat op een gebrek aan kennis en ervaring, misschien. En dat voelt men door die schaamte en schuld. Het is een soort richtingaanwijzer van: daar heb je nog iets te leren.
De beweging van verantwoordelijkheid
Er zit beweging in verantwoordelijkheid. Men kan eerst handelen en later bewust worden van: “oei, ik ben me niet bewust geweest wat de consequenties zouden zijn.” En daar kan men dan schuld, spijt en schaamte van hebben. En daarbij: men kan ervan leren.
Een concreet voorbeeld maakte dit tastbaar: mensen in Amerika die op Trump hebben gestemd en het eigenlijk wel goed vonden dat illegale buitenlanders aangepakt zouden worden. Maar toen ze in de praktijk zagen hoe gewelddadig dat toegaat, met mensen die verder nooit iets verkeerd hebben gedaan, schrokken ze zich rot. Ze zijn nu niet blij meer en proberen zelfs die mensen te helpen en te beschermen. Dit is een voorbeeld van hoe mensen zich nu verantwoordelijk voelen voor iets waar ze zelf voor gekozen hadden. Op dat moment zagen ze daar geen probleem in, maar toen ze de praktijk zagen dachten ze “dit vind ik toch niet goed” en nu nemen ze andere beslissingen.
Moraliteit en verantwoordelijkheid
Dit riep de vraag op of bij verantwoordelijkheid ook sprake kan zijn van een gevoelde morele verplichting. Zou moraliteit erbij gehaald moeten worden? Eerder in het gesprek was gezegd dat verantwoordelijkheid waardevrij is. Maar dit voorbeeld suggereert dat verantwoordelijkheid ook samen kan gaan met een morele verplichting die men zelf voelt, als gevolg waarvan men zich schuldig kan voelen en schaamte kan voelen.
Verantwoordelijkheid in de politiek
Tot slot werd de dialoog verbonden aan het functioneren van de politiek. Het dynamische aspect van verantwoordelijkheid is belangrijk: politiek gaat vaak over het recht houden, niet op standpunten terugkomen. Maar uit deze dialoog blijkt dat verantwoordelijkheid juist over leren gaat, over bewegen, over kennis en ervaring opdoen.
Verantwoordelijkheid is niet statisch maar een proces waarin men groeit en leert van de consequenties van het eigen handelen. Dit heeft implicaties voor hoe politici om zouden moeten gaan met verantwoordelijkheid, schuld en schaamte.
Over Innovatieve Democratie
Innovatieve democratie is een filosofie en een methode. Het wordt toegepast op maatschappelijke vraagstukken waar vernieuwing van denken en doen wenselijk is en voor menselijk begrip in groepen. Met de methode analyseren we het narratief waarin we leven en hoe en waarom we deze internaliseren en blijven voortzetten, zelfs als de verhalen waarbij we leven blokkerend zijn voor een goed menselijk bestaan.
Innovatieve democratie creëert bewustwording van overtuigingen over onszelf, onze cultuur en leert ons echt te luisteren. Hierdoor kunnen we fundamenteel anders denken over onszelf en uitdagingen waar we voor staan, zoals verantwoordelijkheid.
Meer informatie op Open Research