Over Socratisch Design Dialoog

Socratisch Design is een ontwerpende methode ontwikkeld door Humberto Schwab die het onderzoeken van de eigen cultuur en het denken centraal stelt. De methode gaat er van uit dat ons denken niet alleen cognitief is maar belichaamd - we denken met ons hele lichaam, niet alleen ons hoofd.

In de dialoog is het doel is niet zozeer het vinden van antwoorden maar het samen onderzoeken en het creëren van nieuwe manier voor denken en zijn. De methode wordt gebruikt voor persoonlijke transformatie maar ook voor het ontwikkelen van nieuwe democratische praktijken en het herschrijven van culturele verhalen. Het is een vorm van collectief filosoferen waarbij de wijsheid van de groep centraal staat, niet die van experts of abstracte theorieën.

De kern is dat echte verandering begint bij het herkennen en loslaten van de gedachtenpatronen waar we in vastzitten - zowel persoonlijk als cultureel. Door samen nieuwe definities en verhalen te creëren, openen we ruimte voor andere manieren van leven en samenleven.

Het belang van het lichaam

In onze cultuur denken we dat denken in ons hoofd plaatsvindt - een heel cognitieve benadering. Maar in lijn met Spinoza is de overtuiging dat denken ook plaatsvindt in je buik en hart. Als je die drie in overeenstemming brengt, gebeurt er iets wat Spinoza conatus noemt - het stromen van energie waarbij je hele lichaam als instrument kan denken en voelen. Voelen en denken zijn voor Spinoza hetzelfde - daar zit geen onderscheid tussen.

Daarom zitten we zonder tafel tussen ons in, dicht bij elkaar. We kunnen elkaar voelen en bereiken meer samen dan wanneer alleen de hoofden aanwezig zijn zoals in vergaderingen. Mensen die zeggen “dit voelt niet lekker” worden daar meestal niet serieus genomen - het gaat om cijfers en bewijzen. Maar wij willen juist dat denken onderzoeken waarbij het voelen meer plek heeft.

De Socratisch Design Dialoog

De Socratisch Design Dialoog onderscheidt zich door stricte methode die gebaseerd is op een duidelijke filosofie. Aan de basis ligt de overtuiging dat we drie fundamentele problemen moeten overwinnen in ons denken - problemen die zo diepgeworteld zijn dat we ze meestal niet eens herkennen.

Het eerste probleem is dat we denken dat we denken, maar eigenlijk herhalen we vooral verslavende gedachten. Dit komt doordat ons neurologisch systeem zo is opgebouwd dat het herhalen van gedachten dopamine vrijgeeft. Evolutionair was dit belangrijk voor overleven - een hertje dat een tijger ziet moet direct reageren, niet nadenken. Die directe reactie op gevaar geeft de grootste dopamine-release. Maar in ons dagelijks leven betekent dit dat we vastzitten in gedachtenpatronen die we eindeloos herhalen. Mensen die “zoals ik altijd zeg” beginnen, illustreren dit perfect. In debatten zie je het ook: mensen herhalen stellig hun eigen gedachten omdat dat beloning geeft, maar er gebeurt niets nieuws. Discussiëren is eigenlijk voor talentlozen - je herhaalt alleen wat je al wist. Hoe hoger opgeleid, hoe erger dit vaak is, omdat het reproduceren van kennis is wat je geleerd hebt.

Het tweede probleem is dat we zeggen dat we luisteren, maar eigenlijk luisteren we helemaal niet. We horen wel, maar we hebben niet echt gehoord wat er gezegd is. De meeste mensen wachten tot de ander klaar is met praten zodat zij eindelijk kunnen zeggen wat ze al de hele tijd wilden zeggen. Als je mensen vraagt te herhalen wat net gezegd is, blijkt dat vaak heel confronterend - de meeste mensen kunnen het niet.

Het derde probleem is het misverstand dat we in de werkelijkheid leven. We leven niet in de werkelijkheid, maar in de verhalen die we elkaar vertellen over de werkelijkheid. We zijn zulke goede narratieve wezens dat we die verhalen echt gaan zien als werkelijkheid. Het verhaal van “een Nederlander is direct” of “we moeten vechten tegen het water” zijn zo sterk dat ze ons gedrag bepalen. Grenzen tussen landen zijn niet meer dan verhalen, maar mensen sterven ervoor. Deze verhalen kunnen waardevol zijn - waterbeheer is verstandig in Nederland - maar ze kunnen ons ook gevangen houden.

De methode als gezamenlijke wandeling

De Socratische dialoog volgens deze methode kan je zien als een gezamenlijke boswandeling. We gaan samen een vraag onderzoeken - de vooronderstellingen, aannames, implicaties en definities. Maar het belangrijkste is: we blijven bij elkaar. Dit is geen discussie waar één tegen één staat. Als iemand zegt “volgens mij is 1 het geval” en een ander zegt “volgens mij is min 1 het geval”, dan onderzoeken we eerst met z’n allen 1, en daarna met z’n allen min 1.

Er is geen productiedrang - we hoeven geen antwoord te vinden. Het samen komen, in elkaars nabijheid verkeren en samen naar een vraag kijken is al waardevol. We gebruiken geen moeilijke taal, want alle kennis die nodig is zit in de deelnemers. We hebben geen externe bronnen nodig. Als je een interessant boek hebt gelezen, zit die wijsheid nu in jou en kan je die meegeven alsof het van jezelf is. Wijsheid is van ons allemaal.

We gaan langzaam. Dat is soms wennen, maar juist als er niks lijkt te gebeuren, gebeurt meestal het meest. Dan zijn mensen echt in introspectie, nadenkend over wat ze nou eigenlijk vinden, en krijgen ze tijd om gedachten te vormen.

De spelregels

Vanaf het moment dat de dialoog begint spreek je niet, tenzij je de beurt krijgt. Als je de beurt krijgt, moet je eerst je voorganger zo letterlijk mogelijk herhalen. Daarom praten we kort en duidelijk - zodat we herhaalbaar zijn. Soms krijg je de beurt om een overzicht te geven van wat er de afgelopen tijd gezegd is, zodat we als groep begrijpen hoe we op dit punt gekomen zijn, langs welk bronnetje en open plek we gelopen zijn.

Je kan de beurt vragen door je hand op te steken. Het kan gebeuren dat je hem niet krijgt. Dan moet je iets doen wat heel moeilijk is en vaak pijn doet: je belangrijke, bijzondere gedachten loslaten en vergeten. De wandeling gaat door. We willen niet dat iemand zoals in vergaderingen uiteindelijk zegt “wat ik aan het begin had willen zeggen…” - dan heeft diegene de hele tijd niet opgelet maar alleen onthouden wat ze wilden zeggen.

Als je echt luistert, kan je niet nadenken. Dat is de bedoeling.

De moderator raakt de bal zelf niet aan, zoals een scheidsrechter. Die zorgt dat de groep bij elkaar blijft en iedereen aan de beurt komt. Er zijn geen domme gedachten - alles wat je nooit hebt durven zeggen kan nu wel.